O απολογισμός του κομμουνισμού ήταν εντέλει θετικός ή αρνητικός; Για τις χώρες που τον έζησαν, πολύ φοβούμαι ότι το τίμημα που καταβλήθηκε ήταν υπέρμετρα βαρύ. Πέρα από τις εκατόμβες των θυμάτων, για μένα σημασία έχει η προσβολή της αξιοπρέπειας εκατομμυρίων ανθρώπων: όσο κι αν ο κομμουνισμός αποτέλεσε για πολλούς από αυτούς τη μόνη διέξοδο από την κόλαση μιας ζωής γεμάτης κακουχίες και εκμετάλλευση, οι ίδιοι αυτοί άνθρωποι κλήθηκαν να θυσιάσουν επ΄ αόριστο την ελευθερία τους, δηλαδή το πολιτιμότερο αγαθό. Και τούτο, στο όνομα ενός νεφελώδους σκοπού ο οποίος, ακόμη κι αν θεωρούνταν ότι άξιζε τη θυσία, αποδείχτηκε ιστορικά ότι θα μπορούσε να επιτευχθεί με πολύ μικρότερο κόστος. Απεναντίας, στις χώρες που δεν τον έζησαν, ο απολογισμός του κομμουνισμού ήταν θετικότερος. Ως αντίπαλο δέος ήδη από τα χρόνια του μεσοπολέμου σε επίπεδο διεθνών σχέσεων, με τεράστια συμβολή στη συντριβή του ναζισμού και του φασισμού, ο κομμουνισμός, στο πεδίο της εσωτερικής πολιτικής, λειτούργησε πρωτίστως σαν φόβητρο. Μέτρο σύγκρισης για τους εργαζόμενους των βιομηχανικών χωρών, οι επιδόσεις του επιτάχυναν και σε αρκετές περιπτώσεις προκάλεσαν στη Δύση μεταρρυθμίσεις που, χωρίς αυτόν, είναι αμφίβολο αν θα είχαν επιχειρηθεί. Υπαινίσσομαι πρωτίστως την οικοδόμηση του κράτους πρόνοιας στην Ευρώπη που, μαζί με την ιδεολογία του New Deal στην Αμερική, θεωρούνται από πολλούς ως "απαντήσεις" στην πρόκληση του κομμουνισμού. Αν σκεφτεί κανείς ότι το δημοκρατικό κράτος πρόνοιας είναι το τελειότερο πολιτειακό μόρφωμα που ο άνθρωπος έκτισε ώς σήμερα για την εν ειρήνη διαβίωσή του με ισότητα και ελευθερία, η ως άνω συμβολή -έστω κι αν δεν ήταν πάντοτε ηθελημένη- δεν θα πρέπει να παραβλέπεται. (από την εισαγωγή του Νίκου Αλιβιζάτου)