Διακεκριμένοι Έλληνες συνθέτες άφησαν κατά καιρούς το πεντάγραμμο και μετέφεραν στο χαρτί ιδέες και προβληματισμούς γύρω από την ελληνική μουσική.
Το ελληνικό τραγούδι δεν συναντιέται μόνο στα δισκάδικα αλλά και στα ράφια των βιβλιοπωλείων. Δεν αναφερόμαστε στις βιογραφίες καλλιτεχνών ή στα τεκμηριωμένα βιβλία μουσικολογίας και ιστορίας, τα οποία συγγράφουν πανεπιστημιακοί δάσκαλοι και ερευνητές. Αναφερόμαστε, ειδικά, στα βιβλία που γέννησε η πέννα των Ελλήνων συνθετών, τα οποία αποτυπώνουν τους προβληματισμούς που τροφοδότησαν το ελληνικό τραγούδι. Καλώς ήρθατε στον μαγικό κόσμο των συνθετών-συγγραφέων και της βιβλιοθήκης τους!
Θεοδωράκης, Χατζιδάκις, ξανά
Σε ποιους όμως καλλιτέχνες αναφερόμαστε με τον όρο συνθέτες-συγγραφείς; Μιλάμε κατ? αρχήν για τον Μίκη Θεοδωράκη και τον Μάνο Χατζιδάκι, οι οποίοι ?από διαφορετικές ιδεολογικές όχθες? κατέληξαν στο ίδιο ποτάμι. Η συγγραφική δραστηριότητα του Μίκη Θεοδωράκη απαιτεί ξεχωριστό άρθρο από μόνη της, εξαιτίας του όγκου και του θεματικού εύρους της. Σημειώστε τίτλους και σταθμούς μιας εντυπωσιακής διαδρομής: Μουσική για τις μάζες, Δημοκρατική και συγκεντρωτική Αριστερά, Περί τέχνης, Ανατομία της μουσικής, Star system, Για την ελληνική μουσική, Αντιμανιφέστο, Πού πάμε;, Μάνου Χατζιδάκι εγκώμιον και, φυσικά, το αυτοβιογραφικό Δρόμοι του Αρχάγγελου, το οποίο εκδόθηκε από τις εκδόσεις Κέδρος και κυκλοφορεί αναθεωρημένο από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Οι εργασίες του Θεοδωράκη καθορίζονται από τη διττή ιδιότητά του ως καλλιτέχνη και διανοητή-πολιτικού. Στις σελίδες των βιβλίων του ξετυλίγεται όλη η νεότερη ιστορία της Ελλάδας και το αίτημα της πολιτιστικής αναγέννησης, που παραμένει ζωντανό από τους Λαμπράκηδες μέχρι σήμερα.
Η βασική κατάθεση του Μάνου Χατζιδάκι είναι το βιβλίο Ο Καθρέφτης και το Μαχαίρι, το οποίο εκδόθηκε το 1988 από τις εκδόσεις Ίκαρος. Περιέχει 36 κείμενά του που δημοσιεύτηκαν ως άρθρα από τον ημερήσιο και περιοδικό τύπο ή εκφωνήθηκαν σε δημόσιες εκδηλώσεις. Όπως διαβάζουμε στον πρόλογο του εκδότη: «Τα κείμενα διαθέτουν μιαν αόρατη αλλά εκ των υστέρων αισθητή ενότητα, χάρη στη γλωσσική τους ατμόσφαιρα και, οπωσδήποτε, εξαιτίας της θεματολογίας τους, την οποία μπορούμε να συνοψίσουμε στα τρία ακόλουθα νοήματα: τέχνη, νεότητα, πολιτική συνείδηση». Άξια λόγου είναι και τα Σχόλια του Τρίτου, τα οποία κυκλοφόρησαν το 1980 από τις εκδόσεις Εξάντας. Το βιβλίο συγκεντρώνει τις ραδιοφωνικές παρεμβάσεις του Χατζιδάκι ως διευθυντή του Τρίτου Προγράμματος, την περίοδο 1978-1979 και μετά. Ο συνθέτης Μιχάλης Γρηγορίου αποτιμά ως εξής τη συνεισφορά των δύο μεγάλων στο πρότυπο του συνθέτη-συγγραφέα που τόσο επηρέασε τη γενιά του: «Ζούσαμε την αίσθηση ότι αναλαμβάνουμε μια ιστορική αποστολή. Οι μπαμπάδες μας ήταν ο Θεοδωράκης και ο Χατζιδάκις. Αυτοί υπήρξαν φαινόμενα, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη μουσική και στον πολιτισμό μας? κι εμείς ακολουθήσαμε».
Οι επίγονοι
Βασικός συνεχιστής της συγγραφικής κληρονομιάς των Θεοδωράκη και Χατζιδάκι υπήρξε ο Θάνος Μικρούτσικος. Κορυφαίες στιγμές του υπήρξαν: πρώτον, Στην υπηρεσία του έθνους, με τον Γιάννη Μηλιό από την Εταιρεία Νέας Μουσικής (1984)? δεύτερον, Ο τελευταίος ρομαντικός από τις εκδόσεις Τέχνη και Λόγος (1988)? τρίτον, Μουσικώς ύποπτος από τις εκδόσεις Φίλιππος Νάκας (1991), σε επιμέλεια Παρασκευά Καρασούλου. Κομβικότερη παρέμβαση υπήρξε η πρώτη, σε συνεργασία με τον καθηγητή Μηλιό, διακεκριμένο θεωρητικό της πολιτικής οικονομίας. Το δυσεύρετο σήμερα Στην υπηρεσία του έθνους αποτυπώνει πιστά την κοινωνιολογία του ελληνικού τραγουδιού της δεκαετίας του ?80, αλλά και ευρύτερα την κοινωνική λειτουργία του τραγουδιού στη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία. Υιοθετώντας τη θεώρηση του Γάλλου μαρξιστή Λουί Αλτουσέρ, ο Μηλιός και ο Μικρούτσικος εμφανίζουν το κυρίαρχο μοντέλο τραγουδιού ως κομμάτι του πολιτιστικού ιδεολογικού μηχανισμού του κράτους σε έναν πραγματικά επίκαιρο προβληματισμό.
Ο Ηλίας Ανδριόπουλος παρουσίασε την Αφήγηση των ήχων, το 2006, από τις εκδόσεις Κέδρος. Ο ίδιος γράφει στον πρόλογο: «Ο καλός συνθέτης οργανώνει το υλικό του υπακούοντας σε κανόνες που από αιώνες τού έχει κληρονομήσει η τέχνη του, και φυσικό είναι να αντιστρατεύεται κάθε αταξία μέσα και έξω απ? αυτήν. Άρα είναι κατανοητό το ενδιαφέρον μου να ασχολούμαι με θέματα και περιστατικά πέραν της μουσικής». Το σκεπτικό αυτό οδήγησε στις Αντι-ηχήσεις, που κυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις Μαΐστρος ένα χρόνο μετά, και περιέχουν δέκα δοκίμια του Ανδριόπουλου σχετικά με τον πολιτισμό, την ελληνικότητα και το τραγούδι.
Πολύ πρόσφατη είναι η συγγραφική παρέμβαση του Νότη Μαυρουδή, με το βιβλίο Ηχολογήματα, το οποίο κυκλοφόρησε πέρυσι από τις εκδόσεις Νεφέλη. Στις σελίδες του συναντάμε την προσωπική ματιά του συνθέτη απέναντι στο τραγούδι, στην κιθάρα, στους μεγάλους Έλληνες συνθέτες, αλλά και στην πολιτική. Τα κείμενα προέρχονται από αρθρογραφία στον ημερήσιο και στον περιοδικό τύπο, από ραδιοφωνικές εκπομπές, συνέδρια, ακόμα και δισκογραφικά ένθετα. Παρ? όλη την επικαιρική προέλευση των κειμένων, το βιβλίο αποπνέει μια διαχρονικότητα, προϊόν της έμπειρης γραφίδας του Μαυρουδή. Ο ίδιος τυγχάνει και εκδότης-αρθρογράφος του ηλεκτρονικού περιοδικού Tar.
Ο Νίκος Μαμαγκάκης εντάχθηκε πρόσφατα στο συγκεκριμένο ρεύμα των συνθετών-συγγραφέων, με τη βοήθεια του δημοσιογράφου Πάνου Χρυσοστόμου, ο οποίος επιμελήθηκε το βιβλίο Νίκος Μαμαγκάκης: Μουσική ακούω, ζωή καταλαβαίνω. Το πόνημα των εκδόσεων Άγκυρα δεν είναι μια απλή αυτοβιογραφική καταγραφή, αλλά μια κατάθεση απόψεων του Μαμαγκάκη για το μουσικό του έργο και τους συναδέλφους του, αλλά και για ευρύτερα θέματα, όπως οι εταιρείες δίσκων και τα μέσα ενημέρωσης. Ο αναπόφευκτος εγωκεντρισμός τού αυτοβιογραφούμενου καλλιτέχνη εξισορροπείται από την κοινωνική κριτική και την ψύχραιμη αποτίμηση της ιστορίας: «Πιστεύω, λοιπόν, ότι όλοι οι αγώνες που έγιναν για την ελευθερία ή για την κατάκτηση αξιών και δικαιωμάτων όλους αυτούς τους αιώνες (?) έχουν φέρει αποτέλεσμα (?) Δηλαδή, έχουν κατακτηθεί πράγματα, έχουν δημιουργηθεί πράγματα. Έχουν καλλιεργηθεί καταστάσεις πολιτισμικές, αξιοζήλευτες».
Η κύρια συγγραφική συνεισφορά του Μιχάλη Γρηγορίου έχει χαρακτήρα παιδευτικό. Το δίτομο βιβλίο Μουσική για παιδιά και έξυπνους μεγάλους των εκδόσεων Νεφέλη προσφέρει μια ιδανική εισαγωγή στο φαινόμενο της μουσικής, στην ιστορία της και στα κύρια ρεύματά της. Ο αναγνώστης ταξιδεύει από τον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση στην αβαντγκάρντ και στην ατονικότητα, με μια εκτενή στάση και στη νεοελληνική μουσική σχολή, στο ρεμπέτικο και στο έντεχνο λαϊκό τραγούδι. Ο παιδευτικός χαρακτήρας του βιβλίου δεν συνδέεται μόνο με την ιδιότητα του Γρηγορίου ως πανεπιστημιακού δασκάλου, αλλά και με ένα συγκεκριμένο σύνολο αξιών. Ο ίδιος λέει: «Ξεκινάς μαθητευόμενος, μετά δρας. Έχει ηθικό περιεχόμενο να μεταφέρεις σε μια επόμενη γενιά αυτό που έχεις μάθει».
Συνθέτης με πλούσιο έργο, ο αείμνηστος Νικηφόρος Ρώτας εξέδωσε το 1986 το έργο Πώς ακούμε μουσική από τις εκδόσεις Κέδρος, βιβλίο που πραγματεύεται τα προβλήματα της μουσικής παιδείας και της μουσικής ως κοινωνικού προϊόντος. Σημειώνει ο συγγραφέας: «Κάτι δεν πάει καλά με τη μουσική μας (?) κάτι δεν πάει καλά με τη δυνατότητά μας να έχουμε γερή (?) οργανωμένη κοινωνική δράση». Η ίδια προβληματική για τον άνθρωπο ως παραγωγό και καταναλωτή της μουσικής τέχνης συναντάται και στο δεύτερο βιβλίο Και η μουσική πού είναι;, το οποίο κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Καστανιώτη το έτος 1994. Το βιβλίο αυτό περιέχει μια σειρά παρεμβάσεων του Ρώτα που δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα Ριζοσπάστης από το 1988 ως το 1993, με πυρήνα το ζήτημα της σχέσης μουσικής και εξουσίας.
Λοξές ματιές
Τέλος, στο ρεύμα των συνθετών-συγγραφέων συναντάμε και περιπτώσεις που στάθηκαν στο περιθώριο του συστήματος, όπως ο τόσο πρόωρα χαμένος Νικόλας Άσιμος. Η δικιά του κατάθεση Αναζητώντας Κροκανθρώπους εκδόθηκε από τον ίδιο, το 1980, καθώς και από τις εκδόσεις Βιβλιοπέλαγος είκοσι χρόνια μετά. Στις σελίδες του συναντάμε ιστορίες, στίχους, κείμενα για την τέχνη και την επανάσταση, ως και προκηρύξεις. Πάνω απ? όλα, συναντάμε το ελεύθερο, αναρχικό πνεύμα τού συγγραφέα του. Ο Άσιμος σημειώνει στον πρόλογο: «Ετούτο το βιβλίο ?κι ας φανεί παράξενο? δεν είναι δυνατόν να διωχθεί, γιατί ο συγγραφέας του από πάντοτε παλεύει για την ελεύθερη έκφραση και το ?χει κατακτήσει ως δικαίωμα τουλάχιστον για τον εαυτό του, πληρώνοντας αντίτιμο χιλιάδες χαμαλίκια».
Η παρούσα αναφορά δεν εξαντλεί, φυσικά, όλη τη βιβλιοθήκη τής ελληνικής μουσικής που γράφτηκε από τους ίδιους τους μουσικούς. Η λίστα είναι δίχως τέλος! Ένα έργο για προσεκτικούς αναγνώστες είναι τα Κείμενα περί μουσικής και αρχιτεκτονικής του παγκόσμιου Γιάννη Ξενάκη από τις εκδόσεις Ψυχογιός. Αν και ο Δήμος Μούτσης δεν έχει γράψει ο ίδιος βιβλίο, η προσεγμένη συλλογή τραγουδιών του με τίτλο Μια φυσαρμόνικα που κλαίει από τις εκδόσεις Μετρονόμος είναι ενδεικτική τής εμπλοκής του με το λόγο. Η πληθωρική προσωπικότητα του Σταμάτη Κραουνάκη δεν θα μπορούσε να λείπει από το συγγραφικό πεδίο. Σημειώστε το αυτοβιογραφικό βιβλίο Μόνο για χρήστες των εκδόσεων Καστανιώτη, καθώς και το αρχειακό οδοιπορικό Τα λόγια που χωρέσανε των εκδόσεων Ιανός. Άξια λόγου είναι τα και δύο κείμενα του Νίκου Ξυδάκη για την Αίγυπτο και τον Μάνο Χατζιδάκι στο βιβλίο Τα τριαντάφυλλα της Μάρσα Ματρούχ ? Η Αθήνα τού οφείλει τη μουσική της από τις εκδόσεις Άγρα.
Ο Μανώλης Ρασούλης υπήρξε στιχουργός και όχι συνθέτης, αλλά η περίπτωσή του είναι αντιπροσωπευτική μιας σειράς στιχουργών που ασχολήθηκαν με τη δοκιμιακή γραφή, όπως ο Μάνος Ελευθερίου, ο Φώντας Λάδης και ο Λευτέρης Παπαδόπουλος. Καθρέφτης της αιρετικής σκέψης του Ρασούλη είναι το ογκώδες Εδώ είναι του Ρασούλη από τις εκδόσεις Ιανός, το οποίο συνδυάζει την καταγραφή του στιχουργικού έργου του με έναν εκτενή σχολιασμό των μουσικών πραγμάτων στην Ελλάδα. Στο χώρο της τζαζ αξιοσημείωτη είναι η συγγραφική συνεισφορά του τζαζίστα Σάκη Παπαδημητρίου. Το πρώτο του βιβλίο, η Εισαγωγή στην τζαζ, κυκλοφόρησε το 1963, για να ακολουθήσει πλήθος άλλων, όπως: Σκέψεις για τη σύγχρονη μουσική, Κωδικοπληκτρονικά, Το άλλο πιάνο, Χωρίς αναλόγιο. Καίρια είναι, τέλος, και η εξομολόγηση του «πατριάρχη» των κρουστών, του Νίκου Τουλιάτου, στο βιβλίο Μ? ένα κύμβαλον? αλαλάζον; των εκδόσεων Δρόμων. Η ελλιπής επιμέλεια του κειμένου αντισταθμίζεται από το πάθος του Τουλιάτου για μουσική και ζωή. Ο ίδιος δεν μασάει τα λόγια του: «Αφήσαμε τα κάθε Fame Story και τα κάθε λογής Reality ή τα Αρίων και Eurovision να μας επιβάλλουν αισθητική».
Μια απόπειρα ερμηνείας
Αρκετοί συνθέτες συγκλίνουν σε αυτό που ο φιλόσοφος Αντόνιο Γκράμσι ονόμασε οργανικό διανοούμενο. Ο διανοούμενος ορίζεται και ως ο παραγωγός κουλτούρας και ιδεολογίας. Οργανικός διανοούμενος, σύμφωνα με τον Ιταλό θεωρητικό, είναι ο διανοούμενος που αναδύεται παράλληλα με μια ανερχόμενη κοινωνική τάξη, παρέχοντάς της ομοιογένεια και αυτοσυνειδησία. Με άλλα λόγια, ο οργανικός διανοούμενος επεξεργάζεται θέσεις που συμβάλλουν στην ηγεμονία μιας κοινωνικής ομάδας. Οι συνθέτες-συγγραφείς, με πρωτεργάτη τον Μίκη Θεοδωράκη, επεδίωξαν να μορφοποιήσουν και να ανυψώσουν τη συνείδηση του εθνικού-λαϊκού σώματος, καταφέρνοντας καίρια χτυπήματα στα κυρίαρχα μοντέλα πολιτισμού και σκέψης.
Μεγάλο μέρος των συγγραφικών παρεμβάσεων των συνθετών πρέπει να αποδοθεί στο πέρασμά τους από την οργανωμένη Αριστερά. Ο Νότης Μαυρουδής υπενθυμίζει: «Το μεγάλο σχολείο της προδικτατορικής Αριστεράς (?) μας παρακινούσε προς το βιβλίο». Ο Μιχάλης Γρηγορίου συμπληρώνει: «Την εποχή που εμείς ξεκινούσαμε μέσα στις ονειροφαντασίες μας, υπήρχε μια πολιτικοποίηση, μια αίσθηση ότι είσαι πολίτης». Η συγγραφή αποτέλεσε διέξοδο για τον πλούσιο κοινωνικό και πολιτικό προβληματισμό των δημιουργών. Οι συνθέτες-συγγραφείς υπήρξαν παιδιά μιας συγκεκριμένης εποχής και ενός συγκεκριμένου αριστερού προτύπου δημιουργού, το οποίο απαιτούσε ένα ανεπτυγμένο αίσθημα κοινωνικής ευθύνης και κριτικής προς τα κακώς κείμενα.
Το φαινόμενο των συνθετών-συγγραφέων προδίδει την «έντεχνη» χροιά του ελληνικού τραγουδιού και των δημιουργών του. Οι τελευταίοι υπήρξαν προσωπικότητες ευρυμαθείς, με σημαντικές σπουδές, με πολλαπλές αισθητικές παραστάσεις και με μεγάλη αγάπη για το βιβλίο. Ο Μαυρουδής σημειώνει: «Ανέκαθεν η συγγραφή βιβλίου μού φαινόταν ως γεγονός μεγάλης σπουδαιότητας (?) Μεγάλωσα με βιβλία και μουσικές και δημιούργησα τη δική μου σκέψη, που ήταν πάντα εξαρτημένη από αυτά τα δύο αγαθά της ζωής». Επίσης, το βιβλίο αποτελεί μέσο προβολής της μουσικής του δημιουργού, και γι? αυτό κάποιες εκδόσεις συνοδεύονται από cd με έργα του κάθε συνθέτη. Το επόμενο βήμα, μετά την ανάγνωση ενός βιβλίου, είναι η γνωριμία με το έργο. Παράλληλα, ένα βιβλίο υπηρετεί μια βαθύτερη ανάγκη αναγνώρισης και επιβεβαίωσης του καλλιτέχνη. Ωστόσο, η κύρια λειτουργία του μουσικού βιβλίου παραμένει η έκφραση ιδεών και βιωματικών εμπειριών, και όχι η οποιαδήποτε δημοσιοσχεσίτικη ή ναρκισσιστική αναγκαιότητα.
Επίλογος
Καμία παρουσίαση των συνθετών-συγγραφέων και των βιβλίων τους δεν μπορεί να υποκαταστήσει την ανάγνωση του έργου τους. Όλα τα βιβλία που αναφέρονται εδώ αποτελούν απαραίτητη προσθήκη για κάθε βιβλιοθήκη. Σε μια εποχή free-press ευκολιών και ιντερνετικής μόδας, το μουσικό βιβλίο παραμένει διαχρονική αξία στο χρηματιστήριο των ιδεών. Όταν μάλιστα προέρχεται από τους ίδιους τους δημιουργούς, τότε αποτελεί μοναδικό εργαλείο στα χέρια κάθε μουσικόφιλου.
* Θερμές ευχαριστίες στους Μάκη Γκαρτζόπουλο και Θανάση Συλιβό για την πολύτιμη συνδρομή τους.
Ηρακλής Οικονόμου
Ανασημοσίευση από το περιοδικό ΔΙΦΩΝΟ
τεύχος: 164
CB: Υ.Γ. Τα λινκ για τους τίτλους των βιβλίων δίνονται για βιβλιογραφικούς σκοπούς. Διατηρούμε κάθε επιφύλαξη για τη διαθεσιμότητα των τίτλων, εφόσον κάποιοι αυτoύς μπορεί να έχουν εξαντληθεί και να μην έχουν επανεκδοθεί.