Η «Αναφορά στον Γκέκο» είναι μία αυτοβιογραφία, όπου ο καθένας μπορεί να εντοπίσει στιγμές του παραλλαγμένες ή και ολόιδιες, όπως τις έζησε ή τις αρνήθηκε, όπως τις φαντάζεται ή τις ξέχασε. Ο Καζαντζάκης μιλά για τους προγόνους, την παιδική ηλικία, για τις ιδέες και τα ταξίδια, για τους ανθρώπους που αγάπησε και για την Κρήτη που τον στοίχειωνε. Πρώτα η γλυκιά αυθάδεις της εφηβείας, έπειτα η δυνατή συνύπαρξη με το θεό και τους ανθρώπους κι ύστερα η άγρια σοφία των γηρατειών. Είναι ένα βιβλίο τόσο μεστό, για μία ακόμα πιο μεστή ζωή, για μια απόκοσμα γενναία και γεμάτη ψυχή που πάλευε να νιώσει τον κόσμο. Ο Καζαντζάκης αρνείται ότι η Αναφορά είναι αυτοβιογραφία του. Είναι, λέει, η ανηφορική του πορεία. Είναι μόνο μια αναφορά του στον Γκρέκο, στον Κρητικό πρόγονο, στον άνθρωπο που έχτιζε και στον ακόμα πιο ανθρώπινο θεό που πίστευε. Είναι η αναφορά στα όνειρα και στο παρελθόν του, λίγο πριν το τέλος, λίγο πριν μαζέψει τα σύνεργα και γυρίσει στο χώμα. "Όχι γιατί κουράστηκε να δουλεύει. Δεν κουράστηκε. Μα ο ήλιος βασίλεψε..."
Έλια Αλεξίου
(αναδημοσίευση από το περιοδικό Καλειδοσκόπιο)