Στις 8 Δεκεμβρίου 1966 στη θαλάσσια περιοχή της Φαλκονέρας στην Κρήτη βυθίστηκε εν μέσω σφοδρής θαλασσοταραχής το πλοίο «Ηράκλειον» που μόλις είχε ξεκινήσει το ταξίδι του για τον Πειραιά. Πρόκειται για μία από τις μεγαλύτερες ναυτικές τραγωδίες με πάνω από 250 νεκρούς, μιας και ακόμη μέχρι σήμερα μόνο οι διασωθέντες (47) και οι σοροί (25) που ανευρέθηκαν έχουν καταμετρηθεί. Ο Σπύρος Πετρουλάκης, στο νέο του μυθιστόρημα, ασχολείται με αυτήν την τραγική ιστορία.
Το 2012 η Άρτεμις Πανοπούλου εγκατέλειψε την Αγγλία κι εγκαταστάθηκε στη γενέτειρά της, την Αθήνα. Είναι πολύ δεμένη με τη γιαγιά της, τη «γιαγιά γλυκούλα» όπως τη λέει, μια γυναίκα εσωστρεφή, εγκλωβισμένη στον κόσμο της, και η σχέση τους δίνεται με τρυφερότητα και χιούμορ. Η Άρτεμις αγωνίζεται να ξεκλειδώσει την πόρτα του παρελθόντος της ηλικιωμένης γυναίκας κι όταν τα καταφέρνει διαπιστώνει πως υπάρχει μια αλήθεια που καλό θα ήταν να παραμείνει κρυμμένη. Πίσω στα Κύθηρα του 1966, η Ειρήνη και ο Πέτρος Κασιμάτης ζουν τον απόλυτο έρωτα: «-Αν μπορούσα, θα έκανα άρωμα τη μυρωδιά σου. Θα την έκλεινα σε ένα μπουκαλάκι για να την κουβαλάω πάντα μαζί μου» (σελ. 35), λέει χαρακτηριστικά η Ειρήνη. Ασχολούνται με την οινοποιία με μεγάλη επιτυχία και για χόμπι έχουν τη δημιουργία αρωμάτων. Οι συναρπαστικές λεπτομέρειες της δημιουργίας κρασιού και αρωματικών εσάνς δίνονται με προσοχή και τεκμηριωμένα. Αιθέρια έλαια, απόσταξη, ευωδιές, παραφίνη δημιουργούν ένα μεθυστικό σύμπαν, ώσπου μια επαγγελματική πρόταση θα αναγκάσει το ζευγάρι να ταξιδέψει ως την Κρήτη.
Ο Σπύρος Πετρουλάκης, που είχε βιώσει σε μικρή ηλικία τον απόηχο του τραγικού ναυαγίου στην καθημερινότητα των Χανίων, έψαξε και μελέτησε εξονυχιστικά μαρτυρίες, πηγές και εφημερίδες και κατάφερε να αναπαραστήσει με ζωντάνια και αντικειμενικότητα τις τελευταίες στιγμές του «Ηράκλειον». Το αμπάρι με το επικίνδυνα παρκαρισμένο φορτηγό, οι ακαταχώρητοι επιβάτες, η ολιγωρία και αδιαφορία του καπετάνιου, η βιασύνη να φύγει το καράβι στην ώρα του για να μην γκρινιάζουν στον Πειραιά και πολλά άλλα συμμετέχουν σε ένα ταξίδι που θα σημαδέψει για πάντα τη ζωή των ηρώων του βιβλίου. Οι αιτιάσεις εμφανίζονται από την αρχή σχεδόν: «Αυτό το καράβι ταξιδεύει με όλους τους καιρούς, έλεγαν οι πάντες, γιατί έτσι ήταν. Ωστόσο, αυτό δεν συνέβαινε επειδή το καράβι ήταν αξιοόπλοο αλλά διότι ο ανταγωνισμός των εταιρειών δεν άφηνε περιθώρια για διαφορετικές τακτικές» (σελ. 85). Χάρη στον τρόπο γραφής μπήκα στα βρώμικα αμπάρια, εστίασα στα τεχνικά προβλήματα και στα πασαλείμματα που αποκαλούσαν επισκευές και διορθώσεις, γνώρισα τους επιβάτες που θα έφευγαν για το ανεπίστρεπτο ταξίδι, με μια ανατριχίλα να με συνοδεύει σε κάθε σελίδα. Βιασύνες, πλαστογραφημένα πιστοποιητικά αξιοπλοΐας, απαρτίζουν ένα προδικασμένο αποτέλεσμα που στοίχισε πολλές ανθρώπινες ψυχές. Φυσικά και ξεδιπλώνονται προσωπικές ιστορίες αυτοθυσίας και αγάπης την ώρα του ναυαγίου, φυσικά υπάρχουν ωμές περιγραφές θανάτων και τραυματισμών, όμως σύντομα διαπιστώνουμε πως η τραγωδία δεν έλαβε χώρα μόνο εκείνο το βράδυ αλλά και αργότερα, στις ζωές των επιζώντων.
Με αφορμή αυτήν τη σκέψη, η ιστορία της Ειρήνης πλέκεται αξιοθαύμαστα με τη δικτατορία του 1967 και κλιμακώνεται με απρόσμενο τρόπο και αναπάντεχες περιπλοκές. Η Άρτεμις του σήμερα και η Ειρήνη του τότε θα μπλέξουν τις ιστορίες τους και θα δημιουργήσουν μια δυνατή ιστορία γεμάτη μυστικά, λάθη και ενοχές. Έβλεπα την αγωνία της Άρτεμης να φτάσει στην αλήθεια που αφορά την καταγωγή της γιαγιάς της και ταξίδευα πότε στο τότε και πότε στο τώρα, γεμάτος αγωνία για το πώς θα ολοκληρωθεί μια ιστορία εμποτισμένη με βιασμό και φόνο, πώς και αν θα δεθεί αυτή με την Άρτεμη ή την Ειρήνη και πώς θα δοθεί ένα τέλος λυτρωτικό για ενόχους και αθώους. Για τον λόγο αυτόν δε γράφω πολλά για τους χαρακτήρες που κινούνται γύρω από τις δύο αυτές γυναίκες (ανάμεσά τους ένας αξιωματικός του ναυτικού που δίνεται αρχικά με γκρίζες γραμμές κι όσο προχωράμε στο κείμενο τόσο σκουραίνει το φως γύρω του), χαρακτήρες που παίρνουν την κατάσταση στα χέρια τους ή κρύβουν πολύτιμες αποδείξεις ή εμποδίζουν την αλήθεια να έρθει στο φως ή αφαιρούν ανθρώπινες ζωές ή παρατάσσονται με το καθεστώς της Δικτατορίας του 1967, όλοι τους συμμέτοχοι σε ένα γαϊτανάκι αποκαλύψεων και ανατροπών. Ίσως η ιστορία από κάποιο σημείο και μετά να φαίνεται υπερβολική, ίσως κάποιες πράξεις να μη φαίνονται δικαιολογημένες αν τις δει κανείς ρεαλιστικά, πάντως συνολικά το κείμενο ούτε με ξένισε ούτε με απώθησε.
Η γραφή και το στυλ είναι το οικείο, αγαπημένο ύφος που συναντώ κάθε φορά και πιο βελτιωμένο στα μυθιστορήματα του συγγραφέα. Οι περιγραφές της θάλασσας είναι ολοζώντανες και με συναρπαστικές λεπτομέρειες ενώ η μελετημένη ορολογία δίνει ρεαλισμό στα γεγονότα. Γυναίκα είναι η θάλασσα και οι περιγραφές την αναπαριστούν ακριβοδίκαια, θέλει ξεκάθαρα σεβασμό και φροντίδα, όχι γητειές ούτε ψεύτικες προκλήσεις. Από κει και πέρα, κομψές παρομοιώσεις και άλλα καλολολογικά στοιχεία ομορφαίνουν το κείμενο: «Μια λεπτή κλωστή που κρατούσε την καρδιά της στη θέση της αιωρούνταν ανάμεσα στις λεπίδες ενός αόρατου και καλοακονισμένου ψαλιδιού» (σελ. 60). Και: «Οι ώρες, βουτηγμένες στο γλεντοκόπι, γλιστρούσαν γοργά στου χρόνου το λαήνι» (σελ. 88). Σε κάποια σημεία, παρατηρήσεις όπως ότι «δεν ξαναϊδωθήκαν έκτοτε» ή «οδηγήθηκαν στον θάνατο» επιβαρύνουν το συναισθηματικό φορτίο του κειμένου, ειδικά τη μοιραία νύχτα του ναυαγίου, ο σεβασμός όμως απέναντι στους νεκρούς της τραγωδίας είναι διάχυτος, μιας και το κείμενο δεν εμπλουτίστηκε με υπερβολικές περιγραφές ούτε εκβίασε το δάκρυ από τις τύχες των θυμάτων, αντίθετα, βασίστηκε στη νύχτα του Δεκεμβρίου του 1966 για να στήσει μια αξιοπρόσεκτη ιστορία γεμάτη αληθινούς χαρακτήρες, αποφάσεις και πρωτοβουλίες που επιφέρουν λάθη και κοστίζουν και για να τονίσει τη δύναμη της αγάπης, την ανάγκη της συγχώρεσης και την αυτοθυσία των ανθρώπων μπροστά στο άδικο και στο κακό.
«Το ναυάγιο» είναι μια σκληρή μα και τρυφερή ιστορία, με μια πλοκή που κλιμακώνεται από κεφάλαιο σε κεφάλαιο ενώ με τη χρήση του πρωθύστερου εμπλουτίζεται με ιστορίες και πορείες ζωής που θα αναμετρηθούν με το σήμερα. Αγάπη και πόνος, χαρά και προσμονή, ελπίδες και όνειρα πλαισιώνουν ένα μυθιστόρημα που στηρίζεται σε μια ναυτική τραγωδία για να ξετυλίξει μια ιστορία επικίνδυνων αναμετρήσεων και για να αναζητήσει μέσα από ρεαλιστικές εξελίξεις την αλήθεια και τη δικαίωση.
Πάνος Τουρλής