Ποια ήταν η σχέση του Μήτρου Αγραφιώτη με τον Γεώργιο Καραϊσκάκη; Γιατί ο μεγάλος οπλαρχηγός τον έβαλε στην προσωπική του φρουρά και στη συνέχεια του εμπιστεύτηκε το ταμείο του; Τι συνέβη στη μάχη της Ακρόπολης όπου και δολοφονήθηκε ο μεγάλος αυτός αγωνιστής; Ποιες ήταν οι προσωπικότητες των δύο αντρών και τι τους ακολουθεί μέχρι σήμερα;
Ο Γεώργιος Καραϊσκάκης (1782-1827) ήταν νόθος γιος του Δημητρίου Ίσκου και της Ζωής Διμισκή, η οποία, μετά τον θάνατο του συζύγου της, Ιωάννη Μαυρομματιώτη, κατέφυγε σε μοναστήρι. Τα παιδικά του χρόνια ήταν δύσκολα λόγω του οικογενειακού του ιστορικού κι έγινε φιλόνικος, βλάσφημος και βωμολόχος. Νεαρός έπεσε στα χέρια του Αλή Πασά τον οποίο και υπηρέτησε ώσπου λιποτάκτησε και τάχτηκε στο πλευρό του κλέφτη Αντώνη Κατσαντώνη. Όταν ξέσπασε η Επανάσταση κατάφερε να γίνει καπετάνιος των Αγράφων, του τόπου όπου γεννήθηκε, και συμμετείχε στον Αγώνα, βιώνοντας νίκες, ήττες, προδοσία, αχαριστία. Το 1826 ο Κιουταχής κατέλαβε την Αθήνα, πλην του βράχου της Ακρόπολης που κρατούσε ο Γιάννης Γκιούρας, κι ακολούθησε μια σειρά από μάχες, που οδήγησαν στη νίκη των Ελλήνων. Στις 22 Απριλίου 1827 ο Καραϊσκάκης πυροβολείται σε μια μάχη μεταξύ Ελλήνων και Τουρκαλβανών και αφήνει την τελευταία πνοή του την επομένη. Ήταν ατύχημα ή δολοφονία; Ήταν μια πληγή στη μάχη ή κάποιος όπλισε το χέρι του φονιά;
Ο Μήτρος Αγραφιώτης ήταν το δεξί χέρι του ήρωα της Επανάστασης που του εμπιστεύτηκε μέχρι και το ταμείο του. Ελάχιστα πράγματα είναι γνωστά γι’ αυτόν κι έτσι ο συγγραφέας Κώστας Ακρίβος, δισέγγονος του Μήτρου, αρχίζει να συγκεντρώνει υλικό που θα ανασυστήσει την πορεία του στον χρόνο. Το βιβλίο χωρίζεται σε οκτώ κεφάλαια με συγκεκριμένη δομή, μέσα από την οποία αναβιώνουν: η ζωή των δύο αντρών, τα γεγονότα της Ελληνικής Επανάστασης στα οποία συμμετείχαν, οι μαρτυρίες των ανθρώπων που τους γνώρισαν ή άκουσαν γι’ αυτούς, η εποχή και οι τόποι, δίνονται ακόμη και μη οριστικές απαντήσεις σε κρίσιμα και ασαφή ερωτήματα όπως πώς και γιατί δολοφονήθηκε ο Καραϊσκάκης και ποιος ήταν ο ηθικός αυτουργός, αν έπασχε από φυματίωση ή ελονοσία κ. ά.
Η ζωή του Γεωργίου Καραϊσκάκη αναπαρίσταται μέσα από μαρτυρίες ανθρώπων όπως του λόρδου Βύρωνα από το ταξίδι του στην Αλβανία το 1809, ξένων περιηγητών, Τούρκων, Άγγλων διπλωματών και αξιωματικών, του Καρλ Κρατσάιζεν που έκανε και τα πορτρέτα πολλών αγωνιστών της ελευθερίας κ. ά. και μέσα από επίσημα έγγραφα και εφημερίδες της εποχής. Καθαρεύουσα και δημοτική εναλλάσσονται, ο κάθε αφηγητής έχει τον δικό του χώρο μέσα στο κείμενο και μαθαίνουμε γενικότερα είτε τις συνθήκες γνωριμίας είτε το παρελθόν του και τον τρόπο σκέψης του μέσα από τις αυθεντικές πηγές. Αυτή η ιστορικότητα εναλλάσσεται με μυθιστορηματική απόδοση του Μήτρου Αγραφιώτη, μέσω της οποίας ταξιδεύουμε πότε στα στερνά του χρόνια που φυτοζωούσε και επαιτούσε για μια τιμητική σύνταξη, πότε με μορφή ημερολογίου στις μάχες που έδωσε στο πλάι του αγωνιστή, πότε στις ζωές των απογόνων του ώστε να καταλήξουμε στη δεκαετία του 1960 όπου ο συγγραφέας μέσα από ένα συγκινητικό κείμενο καταγράφει τη δική του παιδική ηλικία. «Μα πιο πολύ φαρμακώνομαι που ο καπιτάνος δεν πρόφταξε να δει τον Τούρκο φευγάτο απ’ το ελληνικό» (σελ. 132). Με αυτά τα λόγια αποχαιρετά ο Μήτρος Αγραφιώτης τον οπλαρχηγό του και δίνει χώρο στους απογόνους του να μας οδηγήσουν λιτά και παραστατικά στο σήμερα και να αποκτήσουμε ολοκληρωμένη εικόνα και για τη δική του οικογένεια.
Αξιέπαινη, αν και ίσως φανεί λίγο δύσκολη για τους περισσότερους αναγνώστες, η εξιστόρηση σε καθαρεύουσα και με άφθονους ιδιωματισμούς των περισσότερων γεγονότων, αν και το γλωσσάρι στο τέλος βοηθάει αρκετά. Τα κεφάλαια είναι μικρά και σύντομα, το κείμενο ρέει γρήγορα, ο συγγραφέας αναμιγνύει σωστά τα ντοκουμέντα με τη μυθιστορηματική ανάπλαση τυχόν κενών και στο τέλος παρατίθενται όλες οι πλευρές των αμφιλεγόμενων σημείων, που ανέφερα και πιο πριν, ώστε να έχουμε πληρέστερη και όσο γίνεται αντικειμενικότερη εικόνα γεγονότων και ανθρώπων.
Το «Πότε διάβολος πότε άγγελος» είναι μια ποικίλης μορφής σύνθεση της ζωής και της δολοφονίας του Γεωργίου Καραϊσκάκη και μια τεκμηριωμένη καταγραφή της οικογένειας του Μήτρου Αγραφιώτη, προγόνου του συγγραφέα. Ακριβοδίκαιη και αμερόληπτη παράθεση γεγονότων, πιστή καταγραφή της εποχής προεπαναστατικά -κυριαρχία Αλή Πασά-, στην καρδιά των γεγονότων και μετεπεναστατικά -βασιλεία Όθωνα (γλώσσα, έθιμα, συνήθειες, κώδικας τιμής κ. ά.), ιδιωματισμοί και καθαρεύουσα εναλλάξ με δημοτική, ντοκουμέντα και γλωσσάριο συγκροτούν μια μελετημένη και ολοκληρωμένη εργασία.
Πάνος Τουρλής