Η Ελένη Κουτσούδη-Ιόλα, ανιψιά του σημαντικού τεχνοκριτικού και συλλέκτη Αλέξανδρου Ιόλα, έγραψε μια βιογραφία του αγαπημένου της θείου, βασισμένη όχι μόνο στις αναμνήσεις της αλλά και σε αρχειακά τεκμήρια. Η πολύπλευρη, ελκυστική του προσωπικότητα, που την είχε μαγέψει από μικρή ηλικία, της έδωσε την έμπνευση και το έναυσμα ώστε να στήσει τη ζωή του από την αρχή και με όλες τις ποικίλες πλευρές της προσωπικότητάς του. Ήδη από την Αφιέρωση, στην αρχή του βιβλίου, παραδέχεται πως έπρεπε να εκπαιδευτεί από πολύ νωρίς να παρατηρεί και να μεταφράζει τις αντικρουόμενες πλευρές του και να κατανοήσει τα λεγόμενά του μόνο αν τον γνωρίσει σε βάθος χρόνου και καταφέρει να διαβάζει πίσω από τις γραμμές των διηγήσεών του.
Η ιστορία της ζωής του Κωνσταντίνου Κουτσούδη (μεταγενέστερα Αλέξανδρου Ιόλα) ξεκινάει από το μακρινό 1881 όπου γεννήθηκε ο πάππους Ανδρέας Κουτσούδης κι έφυγε μικρός από τη Χίο για να δουλέψει στην Αίγυπτο. Ασχολήθηκε με το εμπόριο βαμβακιού και η οικογένεια που δημιούργησε δίνει την αφορμή στη συγγραφέα να περιγράψει συνοπτικά την ιστορία του ελληνισμού της Αιγύπτου ώστε να δείξει τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες στις οποίες διέπρεψε ο παππούς της και μεγάλωσε ο θείος της. Οι αναμνήσεις της δίπλα στον Ιόλα είναι συγκινητικές και γραμμένες με σεβασμό και ταυτόχρονα με λυρισμό. Η γραφή της κυλάει αβίαστα και οι λεπτομέρειες που πλαισιώνουν ή / και τεκμηριώνουν το κείμενό της αντί να κουράζουν δημιουργούν μια σφιχτοδεμένη πλοκή γεμάτη ενδιαφέροντα γεγονότα και έναν αέρα εστετισμού. Εξίσου παραστατικά με την Αίγυπτο αποδίδεται και η Αγία Παρασκευή του 1948-1950, όπου η οικογένεια άρχισε σταδιακά να εγκαθίσταται. Το σπίτι τους είναι το κτήριο όπου θα μείνει ο Ιόλας μετατρέποντάς το θεαματικά από το 1971 με τις αλλαγές και τις προσθήκες που θα το μετατρέψουν σ’ ένα πολύτιμο μουσείο τέχνης. Η συγγραφέας παραμένει πιστή θεματοφύλακας της αλήθειας και δε διστάζει να κατηγορήσει όσα έχουν κατά καιρούς ειπωθεί ως ανυπόστατους ισχυρισμούς και φαντασιοπληξίες.
Είναι εντυπωσιακή η παρομοίωση της ζωής του συλλέκτη με το σπίτι του: «Ξεκίνησε με μικρά βήματα να παίρνει μορφή, να αλλάζει σταδιακά εικόνα, για να φτάσει στην κορυφή και μετά να ακολουθήσει η ραγδαία πτώση» (σελ. 116). Ο παρορμητικός μαχητής από την αρχή ακολούθησε τα δικά του «θέλω». Χορευτής στη Γερμανία και τη Γαλλία του 1930, μετανάστευσε το 1935 στην Αμερική και ακολούθησε μια σημαντική πορεία, ώσπου το 1945, θεωρώντας τον εαυτό του αρκετά μεγάλο για τον χορό, ξεκίνησε να διερευνά έναν τρόπο μετάβασης προς την Τέχνη. Ήδη κατά τη διάρκεια του πολέμου πολλοί Ευρωπαίοι λογοτέχνες και καλλιτέχνες έφταναν στην Αμερική κι έτσι ο Ιόλας έκανε το πρώτο του βήμα: συνίδρυσε τη Hugo Gallery, την πρώτη γκαλερί της Νέας Υόρκης. Ως το 1962 που δημιούργησε τον δικό του χώρο η πορεία του τον φέρνει σε επαφή με σημαντικά ονόματα της εποχής και των συναφών χώρων κι έτσι θέτει τα γερά θεμέλια της λαμπρής του πορείας. Αμερική και τελικά (ή επιτέλους) Ευρώπη τον αγκαλιάζουν. Επιστολές, δημοσιεύματα, συνεντεύξεις συμπληρώνουν την αφήγηση της συγγραφέως: «Είχε μια ευστροφία που τον οδηγούσε με επιτυχία στο επόμενο στάδιο, άλλοτε με αργό και άλλοτε με ταχύ ρυθμό, αλλά ο βηματισμός ήταν σταθερός προς τον στόχο που είχε χαράξει» (σελ. 249).
Τα χρυσά χρόνια της δεκαετίας του 1960 αντικαθίστανται από τα δύσκολα, «βρώμικα» του 1980, όπου ο Ιόλας δέχτηκε απίστευτη «λάσπη» για αρχαιοκαπηλία, με αποτέλεσμα η συγγραφέας να φορτιστεί συναισθηματικά και να αφήσει πλέον τον σύζυγό της, Γκυ Νατάν, να συνεχίσει με τα γεγονότα μετά τον θάνατο του θείου της, αφού δεν έχει την ψυχολογική φόρτισή της κι έχει φυλάξει με επιμέλεια όλα τα αρχεία από Αμερική και Ελλάδα. «Με τη γνωστοποίηση του θανάτου του Ιόλα, ξέσπασε θύελλα. Τα γεγονότα διαδέχονται το ένα το άλλο με ρυθμό πολυβόλου. Διεκδικήσεις από πιστωτές, καλλιτέχνες, τεχνίτες, δικηγόρους, την εφορία, την Αρχαιολογική Υπηρεσία… Όλοι μπήκαν στον χορό. Ασφαλιστικά μέτρα, δικαστήρια, αντεγκλήσεις, δημοσιογράφοι αλαφιασμένοι να μάθουν για τον αμύθητο θησαυρό που άφησε πίσω του…» (σελ. 272). Πόσο στενοχωρέθηκα που η λαμπρή αυτή πορεία αντικατεστάθη από δίκες, αγωγές, μηνύσεις μετά τον θάνατό του και μάλιστα σε διπλό μέτωπο, σε Ελλάδα και Αμερική. Κρίμα, κρίμα, κρίμα…
Η βιογραφία του Αλέξανδρου Ιόλα είναι αντικειμενική, ακριβοδίκαιη, τεκμηριωμένη, λεπτομερής και παραστατική. Η ζωή του μαικήνα της τέχνης ξεδιπλώνεται με όλα τα λάθη αλλά και τις επιτυχίες του, με την ιδιόρρυθμη προσωπικότητά του και το άδοξο τέλος της φήμης του. Το βιβλίο συμπληρώνεται από πρόλογο του γκαλερίστα Adrian Dannatt, ευχαριστίες της συγγραφέως, πλήθος οικογενειακών και όχι μόνο φωτογραφιών, ιδιόχειρες επιστολές, έγγραφα και άλλα πιστοποιητικά, κατάλογο των δωρεών του συλλέκτη, λίστα των εκθέσεών του, καθώς και γενεόγραμμα της οικογένειας Αλέξανδρου Ιόλα. Επιτέλους, με αυτό το βιβλίο έγινε η αρχή για μια σωστή και ουδέτερη μελέτη της πολυσχιδούς προσωπικότητας που άλλαξε το χρηματιστήριο της τέχνης.
Πάνος Τουρλής