Ένας καθηγητής μαθηματικών μετά από τον δεκαετή εγκλεισμό του σε γκούλαγκ, αποσύρεται σε μια εσχατιά της ρώσικης γης για να ξανάβρει τον εαυτό του. Θα καταφύγει στο χωριό ενός κατάφυτου λόφου, με τα λιγοστά ξύλινα σπίτια του, τα νοτισμένα από την υγρασία του δάσους και τα νερά μιας γειτονικής λίμνης. Αυτή η υγρασία πάντα της ρώσικης γης, αυτό το θρόισμα των φύλων, αυτή η τελευταία σιωπή του κόσμου. Θα βρει στέγη στο σπίτι μιας ταλαίπωρης γυναίκας, της Ματριόνα, στην πραγματικότητα τη δική του γωνιά σ' αυτό το σαπισμένο καλύβι. Στο πρόσωπο αυτής της ταπεινής αγρότισσας ο Σολζενίτσιν (Solzhenitsyn) θα ιχνογραφήσει το πορτρέτο της ίδιας της ρώσικης ψυχής. Η ταπεινή θέση της Ματριόνα μέσα στον κόσμο, η ανιδιοτέλεια της, ο τρόπος που εσωτερικεύει τις δυσκολίες της ζωής, το εξόδιον της, θα εγγράψουν στο σολζενίτσειο έργο ένα ιδανικό ζωής που θα συμβολοποιήσει στο μέγεθος του όλο το μαρτυρολόγιο αυτής της σύγχρονης Ρωσίας. Μια φωτεινή φράση που ο Σολζενίτσιν θα τη βάλει στα χείλη της Ματριόνα και θα συνοψίσει μέσα στις λίγες της λέξεις όλη την ιστορία της Ρωσίας: «Πήρε τα φύλλα ο αγέρας, έπεσε χιόνι, και μετά έλιωσε. Όργωσαν ξανά, έσπειραν και πάλι, περίμεναν ξανά. Και πάλι έπεσαν τα φύλλα, και πάλι έπεσε το χιόνι. Και μια επανάσταση. Και άλλη επανάσταση. Και γύρισε ο κόσμος ανάποδα». Αυτό το ξανά και ξανά του Σολζενίτσιν, μια ολόκληρη τελετουργία πένθους.
Ο Σολζενίτσιν έχει αναγορευτεί πια και επίσημα ως αυτή η αυθεντική φωνή της Ρωσίας. «Στην Ιστορία υπάρχει ένα πριν και ένα μετά τη μυθική εμφάνιση της φωνής του Σολζενίτσιν», θα πει ο Jorge Semprun. Ο Σολζενίτσιν αγαπούσε τον τόπο του, αυτό το μαρτυρούσε και η ίδια η φυσιογνωμία του, ένας ιθαγενής άνθρωπος, ένα πρόσωπο σκαμμένο από τα ίχνη της καταγωγής του. Η πίστη του στην αγία και μεγάλη Ρωσία, στην αγνή ρώσικη ψυχή, στην αυθεντικότητα και ανθεκτικότητα του φυσικού ανθρώπου, εκθέτει μια ολόκληρη παράδοση σκέψης που θα γίνει και το καταφύγιο ενός δοκιμαζόμενου λαού. Το σοβιετικό καθεστώς, ναι, έπεσε απ' αυτά τα λαθραία κεφάλαια του Αρχιπελάγους που έρχονταν απ' έξω. Απ' αυτό το έξω όμως που δεν υπήρξε ποτέ για τον Σολζενίτσιν.
Η περίπτωση Σολζενίτσιν είναι αυτή η αντίληψη γύρω απ' το τραύμα της εποχής του, ένα τραύμα που αναμφίβολα τον πρόσβαλε και τον σημάδεψε ανεξίτηλα. Η κριτική του όμως στο σοβιετικό καθεστώς δεν ήταν ποτέ μια κριτική απ' την πλευρά του ανθρώπου, όπως λανθασμένα πιστεύεται, αλλά απ' αυτή την πλευρά της μεσσιανικής του παράδοσης. Μια θέση βέβαια που δεν τον διαχώρισε καθόλου από την συμβολική αλήθεια της σταλινικής εξουσίας. Και ο Σολζενίτσιν αλλά και ο Στάλιν υπάκουαν σε ένα κοινό σωτηριολογικό βίωμα, σ' αυτή την πίστη της χιλιαστικής προσμονής. Η ατομική αυθεντία του Χριστού ή του Στάλιν, το δογματικό τους πιστεύω, οι αιρετικές τους αποκλίσεις, αλλά και αυτή η ασκητική ηθική της στερημένης ζωής των οπαδών τους, με τις σωματικές κακουχίες, τους εγκλεισμούς και τις διώξεις συνυπογράφουν ένα γλωσσικό βίωμα απόλυτα υπαγορευμένο από τη θέρμη της μεσσιανικής του υπόσχεσης. Ο ταλαιπωρημένος άνθρωπος των γκούλαγκ αλλά και αυτή η ζωή στο σάπιο σπίτι της Ματριόνα, είναι εικόνες μιας μεσσιανικής παραμυθίας σ' αυτό το βασίλειο του Κακού, η υπομονετική καθήλωση του μεταφυσικού ανθρώπου στο καθεστώς της μεσσιανικής του αναμονής. Το ανθρώπινο Εγώ συστέλλεται στο κελί της στερημένης ζωής του έως ότου λάβει χώρα αυτή η υπεσχημένη του Εδέμ. Η σταλινική δυναστεία ήταν έτσι για τον Σολζενίτσιν αυτό το αναγκαίο κακό για την πνευματική αναγέννηση της Ρωσίας, η σταύρωση που θα επέφερε την πνευματική αναγέννηση του έθνους. Ο περίφημος ανθρωπισμός του ήταν στην πραγματικότητα μια δυτική κατασκευή, η πρόσφορη θέση μιας αντικομουνιστικής προπαγάνδας. Το σταλινικό έτσι τραύμα, αυτό το ίδιο το τραύμα της πολιτικής, έμεινε αστόχαστο από τον Σολζενίτσιν, τα γκούλαγκ ακατανόητα και η ανθρώπινη περίπτωση μέσα σ' αυτά, ένα μεταφυσικό ανδρείκελο. Ο Σολζενίτσιν γράφει πάνω σ' αυτή τη λήθη του ανθρώπου, στην κοσμική του απόσυρση, η πίστη του άλλωστε ήταν πάντα στραμμένη αλλού.
Αποστόλης Αρτινός