Έχω επισκεφθεί ήδη μια φορά την Κωνσταντινούπολη και ανυπομονώ για μια δεύτερη επίσκεψη. Προσπάθησα να μείνω αμέτοχος σε εθνικιστικές κορόνες και να αποστασιοποιηθώ από εύκολα δάκρυα αλλοτινών καιρών και ένδοξων εποχών και να δω τη φυσική ομορφιά του τόπου, την ιστορικότητα του ελληνισμού, τα ίχνη που άφησε από την αρχή του μέχρι το άδοξο τέλος. Σήμερα έπεσε στα χέρια μου αυτό το βιβλίο. Και λύγισα. Στο βιβλίο αναφέρονται μνημεία χριστιανικής, αγγλικανικής, αρμενικής και εβραϊκής πίστης που έμειναν ακόμη ζωντανά, θαμμένα ή φυτοζωόντα. Στο βιβλίο γνωρίζουμε αγιάσματα, εκκλησίες, συναγωγές, ναούς, κτήρια που μαρτυρούν μια ιστορία, κι ένα σημαντικό παρελθόν που πέρασε πια ανεπιστρεπτί, θύμα της απερισκεψίας κι ενός σχεδίου που στρέφεται κατά των μειονοτήτων (πλέον).
Αν και οι περισσότεροι Αρμένιοι και Εβραίοι, έχοντας διαπιστώσει ότι το ποίμνιό τους αραιώνει, προτιμούν να νοικιάσουν σε άλλες χρήσεις ή οι ίδιοι να χρησιμοποιήσουν για άλλους σκοπούς τα εκκλησιαστικά τους κτήρια, οι Ρωμιοί της Πόλης, οι τελευταίοι των Μοϊκανών, έχοντας τη βεβαιότητα και τη γνώση ότι φυλλάττουν Θερμοπύλες, επιμένουν με ένα μικρό σοβάντισμα, με μια λειτουργία κάπου εδώ και κάπου εκεί, με μικρές συγκεντρώσεις των Ρωμιών να διατηρούν τις μικρές ιστορίες των εκκλησιαστικών κτισμάτων στο διηνεκές του χρόνου. Κάποια κτήρια καταστράφηκαν, κάποια \"φαγώθηκαν\" εν μια νυκτί, κάποια περισώθηκαν. Γι\' αυτό συγκνητικός ο περίπατος του συγγραφέα σε ξεχασμένες γωνίες και πολύτιμες οι ελάχιστες φωτογραφίες που μπόρεσε νε αποτυπώσει στον φακό του. Δοσμένες μάλιστα σε τόνο ασπρόμαυρο δείχουν μια τραγικότητα και ένα φθαρμένο χτες που συγκινεί τον καθένα.
Πέραν του αισθηματικού βάρους, το βιβλίο δίνει σημαντικά στοιχεία ιστορικά και αρχτεκτονικά για όλες αυτές τις εκκλησίες και βοηθά να σωθούν πράγματα που για κάποιους τελευταίους επιζώντες είναι απλώς μια αμυδρή ανάμνηση. Πότε χτίστηκαν, από ποιους και γιατί και τι απέγιναν και πώς μπορούμε να τις εντοπίσουμε (δυστυχώς στις συναγωγές απαιτείται ειδική άδεια από την ανώτατη εκκλησιαστική αρχή των εβραίων, κάτι που δυσκολεύει τον απλό τουρίστα). Έτσι διατηρούνται τα εκκλησιαάσματα και μαζί η μαρτυρική ζωή και ο φόβος που συνοδεύει τους τελευταίους Έλληνες της Πόλης. Τα κείμενα δημοσιεύτηκαν αρχικά με τη μορφή σημειωμάτων στην εφημερίδα Ο Πολίτης και συγκεντρώθηκαν στον παρόντα τόμο. Επιπλέον στο τέλος παρατίθεται γλωσσάριο όρων (λέξεις αρμένικες, εβραϊκές και τουρκικές) και βιβλιογραφία. Μια σημαντική βοήθεια και μια σοβαρή ενίσχυση στη βιβλιογραφία των ξεχασμένων εκκλησιών κάθε θρησκεύματος της Πόλης.
Πάνος Τουρλής