ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΔΗΜΗΤΡΗ ΛΕΚΚΑ

Οι παρτιτούρες, που εκδίδονται, αποσκοπούν στην εκτέ­λεση και τη μελέτη. Γι΄ αυτό, η έκδοση σε παρτιτούρες ενός υλικού παραδοσιακού, με ακαδημαϊκή επεξεργασία, πρέπει απαραίτητα να συνοδεύεται από ένα σημείωμα τρόπου ανάγνωσης, ώστε να αποφεύγονται πολλές παρεξηγήσεις που, συχνά, οδηγούν σε πλήρη παρανόηση της μουσικής και σε λάθος τοποθέτηση ως προς την εκτέλεση. Πρέπει, κατ’ αρχήν, να υπολογίζεται πόσο από το τελικό αποτέλε­σμα οφείλεται στην προφορική παράδοση και πόσο στην επέμβαση του μελετητή - διασκευαστή, και προς ποια κατεύ­θυνση. Θέλω λοιπόν, σε αυτό το σημείο, να τονίσω ότι επιχείρησα να αναστηλώσω το υλικό, που μου δόθηκε προφορικά, με βάση τη χρονική και τοπική προέλευσή του. Αυτό βασίστηκε σε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά συμπεριφο­ράς των κλιμάκων και των μελωδιών, που διατηρούν σαφείς νύξεις για τα αρχέτυπα, ακόμα και μέσα από σύγ­χρονες εκτελέσεις, που τα έχουν ενδεχομένως παραποιήσει. Περισσότερο δική μου δουλειά ήταν ο καθορισμός της ακριβούς θέσης του κάθε φθόγγου στην κλίμακα και οι χορωδιακές γραφές. Τα συγκεκριμένα όργανα θα μπορού­σαν και να αλλάζουν, γι ’ αυτό και δεν θέλω να δώσω ενορχήστρωση, ή πολυφωνικούς συνδυασμούς που προέκυ- ψαν στην πράξη, στη ροή της συναυλίας, όπως φυσιολογι­κά συμβαίνει πάντα στη δημοτική μουσική. Ένα τελευταίο λόγο για την ενορχήστρωση: Αποφεύχθηκε η χρήση συγ- κερασμένων οργάνων (σαντούρι, λαούτο), σε μελωδικές γραμμές, όπου κρίθηκε απαραίτητο να φανεί ξεκάθαρα η διαστηματική δομή του αρχετύπου. Εκεί, τα όργανα αυτά παίζουν τα διαστήματα που περίπου συμπίπτουν με τα συγκερασμένα: Τόνο, τέταρτη, πέμπτη, βαρεία ελάσσονα έβδομη, οκτάβα. Τα άλλα όργανα παίζουν σε λίγο - πολύ αυθόρμητους συνδυασμούς και στην περιοχή που φαίνεται στην πράξη να ταιριάζουν.

` Ετσι η έμφαση δίνεται σε όργανα, που αποδίδουν αυτά τα διαστήματα. Στην παραδοσιακή μας μουσική αυτά είναι το ψαλτήριο με 53 υποδιαιρέσεις στην οκτάβα, ο ταμπού· ράς, με κινητά τάστα, και το βιολί. Το πρόβλημα εδώ είναι ότι τα όργανα αυτά κυρίως παίζονται στη μικρασιάτι- κη μουσική, με ύφος λάγνο και παθητικό, ξένο προς την αδρότητα των αρβανίτικων τραγουδιών. Έτσι πρέπει να εφευρεθεί νέος ήχος για τα όργανα αυτά. Σ’ αυτά προστί­θενται: Το ούτι, αραβικό λαουτοειδές χωρίς τάστα, παιγμέ­νο με την ίδια αισθητική. Το ΚΙιοΑοντσέλλο και το κοντραμπάσσο που ξένισαν πολλούς, που, όμως, αγνοούν ότι πρόκειται, περίπου, για μεγεθυσμένες εκδοχές του βιολιού και ότι ανάλογα όργανα υπήρχαν την βυζαντινή εποχή. Το κλαρίνο, όργανο ευρωπαϊκό του περασμένου αιώνα, που όμως σήμερα είναι το κυριότερο και χαρακτηριστικότερο όργανο της λαϊκής μας μουσικής και, ανάλογα με το ένστικτο του εκτελεστή, αποκτάει θαυμαστή προσαρμογή στο σωστό ύφος, και στον ήχο και στην τεχνική. Μαζί του παίζουν και φλογέρες, που ακούγονταν στα τραγούδια αυτά πριν εισαχθεί το κλαρίνο. Το σαντούρι και το λαούτο, όργανα συγκερασμένα, που, όμως, συνεισφέρουν το χαρακτηριστικό τους χρώμα, αν ενορχηστρωθούν με προσοχή, ώστε να τονίζουν τα σωστά διαστήματα 5ης, 4ης, τόνου κ.λ.π., αποφεύγοντας πάση θυσία τα διαστήματα που είναι ακατάλληλα για να παίξουν, όπως 3ες, 6ες και 7ες και, κυρίως, τα διάφορα μεγέθη «ημιτονίων»

Εκτέλεση

Πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι ορισμένοι παράγοντες επαφίενται στην επιλογή του συγκεκριμένου συγκροτήμα­τος στο συγκεκριμένο χώρο και χρόνο:

—    Η τονικότητα

—    Ποιά φράση θα είναι εισαγωγή και πόσες φορές και πού θα επαναλαμβάνονται τα «κουπλέ» και τα «ρεφραίν».

—    Ποιο όργανο θα αυτοσχεδιάσει πού και τί.

—   Σ’ ένα βαθμό το τέμπο.

—    Οι μικροαλλαγές και τα ποικίλματα στη μελωδία από τους τραγουδιστές και τα όργανα.

—    Η κατανομή στις διάφορες οκτάβες.

—    Ο τρόπος κλεισίματος.

Έτσι, η «παρτιτούρα» δεν πρέπει να θεωρηθεί σαν μια κυριολεκτική καταγραφή, αλλά σαν μια γενική κατεύθυν­ση με πολλή ελευθερία για αναχωρήσεις που, όμως, πρέπει να είναι «μέσα στο ύφος», και, αυτό, μόνο η ίδια η προφορική παράδοση το διδάσκει.

Η παρτιτούρα αυτή περιέχει το γενικό σχήμα της μελωδι­κής γραμμής, τους ισοκράτες, σχέδια για μιαν απλή συγ- χορδιακή συνοδεία καθώς και, λεπτομερώς, όλα τα στοι­χεία ακριβούς εκτέλεσης, όπως γραμμένες εισαγωγές και χορωδιακές πολυφωνίες.

Μελέτη

Η ελληνική παραδοσιακή μουσική είναι τονισμένη σε τρία διαφορετικά συστήματα: Το πυθαγόρειο, το φυσικό και το αριστοξενικό, που περιλαμβάνει παντοειδείς εξελίξεις της ελληνιστικής εποχής και μετέπειτα. Στην παρτιτούρα διαλέχτηκε η σημειογραφία του φυσικού συστήματος κυρί­ως. Τα σύμβολα δεν έχουν, βέβαια, την ίδια έννοια, που έχουν στο ευρωπαϊκό, ή και στο πυθαγόρειο σύστημα. Για παράδειγμα, η νότα, που βρίσκεται ένα τριημιτόνιο πάνω από το Do, συμβολίζεται στο πυθαγόρειο σύστημα Mib, ενώ στο φυσικό Mib-. Υπάρχει και η περίπτωση των αριστοξενικών, κατά τη βάση τους, ίσων διατόνων τετρα­χόρδων. Σε αυτά τα τετράχορδα, που οφείλονται στον Κλαύδιο Πτολεμαίο, και κυριαρχούν σε πολλά αρβανίτικα τραγούδια, εμφανίζονται φθόγγοι όπως ReM(μέσο Re), MiΜ (μέσο Mi), Faj#M(μέσο Fa δίεση), που θα επέτειναν τη σύγχυση.

Για όλους αυτούς τους λόγους και για να είμαστε ακρι­βείς πρέπει να σημειωθούν τα εξής:

Ο συγκερασμός της οκτάβας δια 12 μας δίνει τα δώδεκα προσεγγιστικά «ημιτόνια» του πιάνου, της κιθάρας κλπ. Είναι χονδροειδής και ακατάλληλος για τη μουσική μας.

Ο συγκερασμός δια 1200 χωρίζει την οκτάβα σε 1200 cents, 100 για κάθε «ημιτόνιο» του συγκερασμού δια 12. Είναι μέθοδος θεωρητική, που χρησιμεύει κυρίως για τη σύγκριση του πλάτους διαφόρων ιδιαίτερων διαστημάτων.

Εδώ χρησιμοποιήθηκε, για θεωρητικούς λόγους που εί­ναι δύσκολο να αναπτύξουμε, ένας συγκερασμός της οκτά­βας δια 53 «μερκατορικών κομμάτων», που το καθένα τους ισοδύναμε! με 22,64 cents, είναι δηλαδή το 22,64% ενός «ημιτονίου» του πιάνου. Αρκεί να πούμε ότι ο μερκα- τορικός συγκερασμός είναι μια εξόχως ικανοποιητική προσ­έγγιση και των φυσικών, και των πυθαγορείων, και ορι­σμένων άλλων διαστημάτων, όπως των μέσων. Για το λόγο αυτό πρέπει να δοθούν τα 53 αυτά μερκατορικά κόμματα, που συμπληρώνουν την οκτάβα, καθώς και οι ονομασίες στο φυσικό κυρίως σύστημα, όσων χρησιμοποι­ούνται στα αρβανίτικα τραγούδια αυτής της έκδοσης. Για λόγους ευκολίας, αντί για Do, Re, Mi, Fa, Sol, La, Si, σημειώνω: C, D, E, F, G, A, B. Με τον τρόπο αυτό σημειώνονται στη μουσική σημειογραφία.

Τα μέσα διαστήματα, όπως αναφέρθηκε, εντάσσονται στο ανώτερο αριστοξενικό σύστημα. Σημειώνονται, ενδει­κτικά, 2-3. Πάντως η μέση τρίτη είναι 15 μερκατορικά κόμματα πάνω από την τονική, ενώ η μέση δεύτερη 7 κόμματα.

Αν, ο μη γένοιτο, χρειαστεί να γίνει συγκερασμένη εκτέ­λεση, τότε να ακολουθείται η εξής αντιστοιχία:

Στα ίσα διάτονα τετράχορδα, τα πράγματα δυσκολεύουν. Συνήθως ακολουθείται μια πρακτική, που τη συναντάμε κυρίως στα ρεμπέτικα.

Επί παραδείγματι, η φράση:

C DM Eb F Eb DM C

Εκτελείται:

C D Eb F Eb Db C

Αθήνα1 Αυγούστου1987